قدیمترین فرش دستبافت ایرانی در سال ۱۹۴۹ در دومین مرحله کاوشهای باستان
شناس روسی، رودنکو در منطقه پازیریک کشف و به نام فرش پازیریک نامیده شد.
رودنکو در کتابی که به مناسبت این اکتشافات در سال ۱۹۵۳ در روسیه منتشر
کرد، درباره فرش مکشوفه توضیحات مفصلی نگاشت و آن را صراحتا کار ایران و
قدیمی ترین فرش ایرانی در دنیا بیان نمود. او نوشت: “بدون اینکه بتوانیم به
طور حتم بگوییم این فرش کار کدامیک از سرزمین های ماد-پارت(خراسان قدیم)
یا پارس است، تاریخ فرش مذکور و پارچه هایی که در پازیریک کشف شد قرن پنجم و
یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد تشخیص داده می شود.” سپس او اضافه می
کند: “تاریخ این قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود. طرز نشان دادن
اسبهای جنگی که به جای زین قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه روی سینه
اسب از مشخصات آشوریها می باشد اما در روی فرش پازیریک ریزه کاریهای مختلف
و طرز گره زدن دم اسبها ، در نقوش برجسته تخت جمشید نیز دیده می شود.”
در زمان تسلط مغولها (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) قالی بافی به سطح بسیار
رفیعی از زیبایی وتکنیک رسید. شکوفایی این صنعت شاید با حکومت غازان خان
(۱۳۰۷-۱۲۹۵ میلادی) مصادف بود.
اما اوج قالی کلاسیک ایرانی را که از آن با رنسانس قالی ایران یاد می شود زمان سلاطین صفوی (۱۷۲۲-۱۴۹۹ میلادی) به ویژه زمان حاکمیت شاه طهماسب اول (۱۵۸۷-۱۵۲۴ میلادی) و شاه عباس کبیر(۱۶۲۹-۱۵۸۷ میلادی) ثبت کرده اند. از این دوران حدود ۳۰۰۰ تخته فرش به یادگار مانده که درموزه های بزرگ دنیا و یا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند.
در این دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاههای قالی بافی بناشد و مراکز گوناگون که قبلا در تبریز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، یزد ، استرآباد ، هرات و ایالات شمالی نظیر شیروان ، قره باغ و گیلان وجود داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند.
در همان زمان ، نقاشان و نگارگران بلندپایه طرحهای خلاصه شده و ترکیبی ترنج در وسط قالی و لچکها را در آن وارد کردند. یعنی همان طرحی که قبلا به زیباترین وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتابهای ارزشمند به کار می رفت.
با اشغال کشور بوسیله افغانها (۱۷۲۲-۱۷۲۱ میلادی) این صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.
در قرن نوزدهم قالیهای ایرانی ، بویژه فرشهای نفیس ناحیه تبریز به اروپا راه یافتند. از سوی کشورهای اروپایی نمایندگانی به تمام کشورهای مشرق زمین گسیل شدند و با رقابت بسیار فشرده کلیه فرشهای کهنه و عتیقه را گردآوری کرده به قسطنطنیه که هنوز هم مهمترین بازار قالی مشرق زمین بود فرستادند.
با به پایان رسیدن منابع فرشهای کهنه ، شرکتهای انگلیسی (زیگلر ۱۸۸۳ م) آمریکایی و آلمانی به طور نامحدود اقدام به تاسیس کارگاههایی در تبریز ، سلطان آباد(اراک) ، کرمان کردند. این روال تا جنگ جهانی اول که تولید قالی به طور قابل توجهی افزایش یافته بود ادامه داشت.
اولین فرش به احتمال زیاد بوسیله افراد چادر نشین برای فرش کردن کف خاکی چادرشان بافته شده بود. ولی امکان اینکه فرش بوسیله مصریها، یا چینیها و یا حتی بوسیله افراد دیگر اختراع شده باشد است. و حتی امکان اینکه تمام این مردم فرش را خودشان اختراع کرده باشند بدون اینکه با هم ارتباط و یا تماسی داشته باشند است.
ما مطمئناً هستیم که فرش بافی به بالاترین حد خود در پنج قرن قبل از میلاد رسیده بود. این بوسیله باستان شناسان روسی رودنکو و گریازنوف در سال ۱۹۴۹ در دره پازیریک، تقریباً ۵۰۰۰ فوتی کوههای التایی کشف شده و به نام فرش “گره دار” معروف است.
فرش پازیریک نمونه کمیاب و زیبایی است که با تکنیک بالا بافته شده است، فرش پازیریک که ۲۴۰۰ یا ۲۵۰۰ سال از عمر آن میگذرد در مقبره یخ زده رئیس سیتها در مغولستان که بصورت بسیار خوب نگهداری شده بود پیدا شد.
در گذر تاریخ ایران صنعت و پیشه فرشبافی بصورت یک هنر و مهارت خاص درآمده است.
موقعی که کوروش کبیر در سال ۵۳۹ قبل از میلاد کشور بابل را فتح کرد، صنعت و هنر فرش را به کشور خود معرفی کرد. گفته شده است که در آرامگاه کوروش که در پرسپولیس بخاک سپرده شده است، با گرانبهاترین فرشها پوشیده بود. حتی قبل از او هم مردم صحرا نشین در مورد فرش بافی گره ای اطلاعاتی داشتند. آنها از گله های گوسفندان و بزهای خود پشم خوب و بادوام برای کار خود میگرفتند .
اولین مدرک موجود در رابطه با موجودیت فرش در نوشته های چینیها مربوط به سلسله ساسانیان که در سال ۲۲۴ تا ۶۴۱ بعد از میلاد است میباشد. در سال ۶۲۸ میلادی امپراطور هراکلیس مقداری فرش بعد از پیروزی به شهر تیسفون که پایتخت ساسانیان بود آورد. موقعی که در سال ۶۳۷ میلادی عربها به شهر تیسفون غلبه کردند، و شهر را غارت کردند مقدار قابل توجهی فرش بود که یکی از آنها فرش باغی مشهوری بود بنام ” موقع بهار خسرو”. این فرش در تاریخ بنام گرانبها ترین فرش بوده است. فرشهایی که در موقع سلطنت خسرو اول که در سال (۵۳۱ – ۵۷۹) بود بصورت ۹۰ فوت مربع بافته میشد، که مورخان عرب اینگونه توصیف کرده اند: گوشه های آن تختی باشکوه از گلهای آبی، قرمز، سفید، زرد و سبز است; رنگ زمینه آن کپی از زمین به رنگ طلائی، سنگهائی به شفافیت کریستال که به باطل تصوری از آب است، گیاهان با حریر و میوه ها با رنگ سنگی شکل گرفته اند، ولی متاًسفانه عربها این فرش گرانبها را به قطعات کوچک بریده و جداگانه فروخته اند.
بعد از دورهً سلطه خلفای عرب، یک نفر از قبایل ترک، بنام سلجوق ایران را فتح کرد. سلطه سلجوقیان (۱۰۳۸ – ۱۱۹۴ ) به لحاظ تاریخ فرش در ایران مهم است. زنان سلجوقی تبحر خاصی در بافتن فرش با گره های ترکی داشتند، در استانهای آذربایجان و همدان که بمدت زیادی تحت نفوذ سلجوقیان بود،از گره های ترکی در این مدت استفاده می شد.
حمله مغولان (۱۲۲۰ – ۱۴۴۹) اولین حمله وحشیانه به ایران بود، اما بعد از چندی آنان تحت نفوذ ایرانیان قرار گرفتند. شهر تبریز، متعلق به رهبر ایلخانیان، غازان خان (۱۲۹۵ – ۱۳۰۴)، با فرشهای گرانقیمت فرش شده بود. فرمانروای مغولان شاهرخ (۱۴۰۹ – ۱۴۴۶ ) که در بازسازی آنچه از حمله مغولان ویران شده بود به تشویق کردن و دلگرم کردن تمام هنرمندان و صنعتگردان سرزمین و کشور پرداخت. اما قالیبافی در این دوران به شکلی خیلی ساده که بیشتر نقشهای هندسی داشت تمام می شد.
شاید مهمترین تاریخ در صنعت فرش در ایران مربوط باشد به دوره فرمانروایان صفویه(۱۴۹۹ – ۱۷۲۲ ). براستی و حقیقتا که محکمترین دلیل و گواه این هنر و صنعت به این دوره برمیگردد. تقریبا ۱۵۰۰ اثر حفظ شده در موزه ها و کلکسیونهای سراسر دنیا موجود است. در ایران در دوره فرمانروائی شاه عباس (۱۵۷۱ – ۱۶۲۹)، تجارت و هنر و صنعت شکوفا شد. شاه عباس به تشویق و دلگرم کردن مردم به تماس و مبادله با اروپا بود و پایتخت خودش را که اصفهان بود به یکی از مجلل ترین و عظیم ترین شهرهای ایران درآورد. او همچنین یک کارگاه بزرگ برای فرش ها درست کرد که هنرمندان در آنجا کار کنند تا بهترین و باشکوه ترین نمونه های فرش را ببافند. بیشترین این فرشها از ابریشم با رشته های طلا و نقره که تزئین کننده آنها بود بافته شده بودند.
دوره کارگاه های فرش در ایران با هجوم افغانها(۱۷۲۲) به پایان رسید. افغانها تا زمانی که (۱۷۳۶) سلطه آنها در ایران بود اصفهان را از بین بردند، تا اینکه یک سالار جوان از خراسان، بنام نادر خان شاه ایران شد. در تمام مدت فرمانروائی نادر شاه تمام وقت و نیروی آن صرف جنگیدن با افغانها، ترکها و روسها را گذشت. در این دوره و تمام دوران یاغی گری و آشفته ایران بعد از مرگ او(۱۷۴۷) هیچ فرشی که ارزشی داشته باشد بافته نشد، و این رسم و سنت بتنهائی بوسیله افراد چادر نشین و هنرمندان این صنعت در شهرهای کوچک دنبال میشد.
در آخرین ربع قرن نوزدهم و در زمان فرمانروایان قاجار این شغل دوباره پا
گرفت. صنعت فرش با فرستادن آن به اروپا از تبریز به استانبول دوباره رونق
گرفت. در اواخر قرن نوزدهم میلادی بعضی از شرکتهای اروپائی و آمریکایی به
ایران آمدند و این هنر و صنعت را به بازارهای کشور خودشان فرستادند.
امروزه، بافتن فرش به گسترده ترین هنر دستی در ایران مبدل شده است، و
همینطور در خارج از کشور هم بخوبی شناخته شده است. فرشهای ایرانی امروز از
شهرت و اعتبار خاصی که به خاطر رنگ و تنوع و الگوهای گوناگونشان، برخوردار
است.
تاریخ رنگرزی
پشم و مو و هر الیاف دامی از همان آغاز در ریسندگی و بافندگی جای خاصی یافت . در مناطقی نظیر مصر و بین النهرین به دلیل هوای گرم و رطوبی، کتان و پنبه کاربرد بیشتری داشت و قطعاتی از بافته های این الیاف در مقایر مربوط به امرا و شاهزادگان سلسله های حکومتی مصر دیده می شود که قدمت آنها بعضاً به ۶۰۰۰-۷۰۰۰ سال پیش می رسید . برخی از یافته های به دست آمده از مصر سپس آناتولی و بین النهرین که قدمت آنها به عصر نوسنگی ، از هزاره ششم قبل از میلاد، می رسد.
پارچه هایی است که بافت ساده با نخ های ظریف ریسیده شده بعضاً رنگ شده دارد و رنگ های به کار رفته عموماً رنگ های گیاهی است .
در برخی از نقاط اطراف دریای مدیترانه که احتمالاً مسکونی بوده آثاری از تور، طناب، نمد ونخ های تابیده پرزدار عمدتاً کتانی با رنگ آبی رنگ شده یافت شده است . قطعه ای از پارچه ای ضخیم مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد در دست است که احتمالاً متعلق به چادری مقدس(معبد) بوده و زردرنگ است . در منطقه ای که این پارچه یافت شده(در سواحل مصر) مقادیری پارچه کتانی و بافته های دیگر به دست آمده است که نشان از تجاری بودن منطقه دارد.
همان طور که گفته شد وجود چرخه های ریسندگی در منطقه ایلام ، در غرب ایران متعلق به هزاره پنجم قبل از میلاد از وجود بافندگی و برخی تولیدات به آن خبر می دهد با فترتی در حدود دو هزار سال قبل در این منطقه پدید آمد. آثار نساجی و بافت پارچه را در مناطق زیر نفوذ سومری ها و آشوری ها و به خصوص بافت پارچه های رنگین را در بابل می توان پی گرفت . کشف میله ای مسی که نوعی ابزار ریسندگی است در تپه حصار دامغان .از تداوم ریسندگی و بافندگی در ایران در هزاره دوم پیش از میلاد خبر می دهد با تجدید حیات فرهنگ اقوام قومی ایرانی و افزایش اقتدار مادها و اینکه آنان اقوامی گله دار و دامدار بوده اند می توان استفاده از پشم و الیاف دامی را درآن دوره به خوبی توجیه کرد .اسناد و مدارک بعدی حاکی از آن است که امرا و حکام ماد به موازات کسب اقتدار و افزایش تجملات و شکوه دربارهای خویش استفاده از لباس ها پارچه های گران بها و زینتی را نیز افزایش دادند به شکل تزئینات لباس های دربار ماد چه در همان زمان و چه در حکومت های بعدی از جمله پارسها توجه و ازآنها تقلید می شده است.
امپراطوری گسترده و قدرتمند هخامنشی نه تنها خود از صنایع و تولیدات دنیای زیر سلطه اش در تجملات وتزیینات دربار و پایتخت خویش استفاده می کرد بلکه با حمایت از حرفه ها و صنایع به تولید بسیاری از کالاها و به خصوص انواع پارچه نیزمی پرداخت پارچه هایارغوانی که امرا و سرداران هخامنشی استفاده می کردند به احتمال زیاد با رنگ ارغوانی مشهور به دست آمده از صدف های دریایی رنگ می شد و شهرت جهانی داشت .
فرش پازیریک که در حدود سالهای ۱۹۴۵ میلادی، پرفسور رودنکو روسی در گور یکی امرای سکایی در دره آلتایی در مرز مغولستان سیبری کشف کرد به گواهی غالب باستان شناسان فرشی است که به دلیل شباهت مطلق نقوش آن با طرح های رایج عصر هخامنشی ایرانی است و به احتمال زیاد این فرش درپاریس ویا نواحی زیر سلطه فرهنگی ، سیاسی ایران بافته شده است .
وجود این فرش که فرشی کارگاهی است و طراحی شده با بافت و ساختاری دقیق
است نه فقط بر وجود صنعت گسترده فرش بافی بلکه بر وجود صنایع پیشرفته نساجی
گواهی می دهد. رنگ های به کار رفته در این فرش که در نهایت زیبایی و هم
آهنگی است از وجود مراکز رنگرزی که درآنها از رنگ های گیاهی و یا رنگ های
رایج زمانه از جمله صدف های ارغوان و غیره استفاده می شد، خبر می دهد.
بعداز سقوط حکومت هخامنشی به دست اسکندر وی بسیارسعی کرد که فرهنگ یونانی
از جمله پوشاک و شیوه زندگی یونانی را در ایران گسترش دهد. اگرچه معدود
مجسمه ها و آثار باقیمانده از آن دوران نمودار رواج این فرهنگ به خصوص
لباسهای پرچین با رنگ های ساده و روشن یونانی است ، در کمتر از یک قرن شهرت
بافته های ساسانی به هویت و فرهنگ خاص ایرانی مرزهای عالم را در می نوردد.
در دوره ساسانی ایجاد راههای کاروان رو، فراوانی وسایل حمل و نقل و ایجاد ایستگاه ها و کاروانسراها گسترش تولیدات مختلف نظیر شیشه سازی و ساخت ابزارفلزی و به خصوص منسوجات پشمی و ابریشمی را به دنبال داشت همچنین تسلط ایران بر راههای کاروان رو تجاری واردات ابریشم لازم برای نساجی ایران را موجب شد.
از سوی دیگر نظیر امپراطورهای قدرتمند گذشته، استفاده از صنعتگران و هنرمندانی که از کشورهای دیگر به اسارت گرفته می شدند امری عادی و رایج بود با آنکه صنعت نساجی و قالی بافی دوره ساسانی در حد شکوفایی پیشرفت بود از وجود برخی از این صنعتگران به خصوص بافندگان رومی دررشد و بهبود صنایع نساجی مناطقی نظیر شوشتر یاد شده است . علاوه بر تولید فرش ، تولید پارچه های ابریشمی و دیبای شوشتر و تافته ها و حریرهای ابریشمی بخصوص با استفاده ازابریشم های وارداتی از چین در مراکز عمده تولید نظیر شوشتر و شوش و جندی شاپور و به طور کلی سیستان و خوزستان رواج کامل داشت برخی از پارچه های باقیمانده از ذوران ساسانی در قبور حکمرانان مصر وبعدها در کلیساهای اروپا در قرون وسطی پیدا شده است .
کشف نمونه هایی از پارچه های دوره ساسانی که شاهکارهایی از ذوق و ظرافت وهنر طراحی رنگ رزی به حساب می آیند ناشی از وجود صنایع پیشرفته رنگرزی و نساجی و بی تردید بافت فرش است که افسانه فرش بهارخسرو(بهارستان) اعتبارآن را به اوج می رساند.
شرح این فرش افسانه ای درغالب نوشته های مربوط به قرون اولیه اسلامی آمده است آنچه درباره این فرش گفته می شود علاوه بر اشاره به استفاده ازسنگ ها و جواهرات و تزیینات گران بها و بی مانند استفاده از رنگ های زیبایی است که تمام فصول را به نحو حیرت انگیزی در مقابل نگاه بیننده قرار می داده است.
به رغم دوران فترت و انفعال ایرانیان درقرون اولیه اسلامی تداوم تولید پارچه و قالی به خوبی احساس می شود در کمتر از صد سال بارگاه باشکوه خلفای تازه به قدرت رسیده به خصوص عباسیان وارث هنر و مهارت و تجربه صنایع شکوفای دوره ساسانی می شود. جامه های رسمی و پرده های ابریشمی فاخری که شهرت بسیار داشتند، فرش های عالی جهرم. بافته های حریر و پرند اصفهان ، گلابتون مرغوب طبرستان و نیشابور . طلاسان های عالی کرمان و دیبا و فرش های نخی ابریشمی شوشتر کالاهایی است که حتی در قرون وسطی نیز به همراه نام ایرانی به همه دنیا می روند . در تمام این سالها همواره فرشهای دستباف چه به صورت غنایم و چه به صورت هدایا از سی شهرهای ایران در دربار خلفا و حکمرانان عرب حضور دائمی داشت .
تأثیرهنرهای ایرانی نظیر معماری و سفال گری و به خصوص پارچه در غال کشورهای دور و نزدیک و در حوزه گسترده حکومت بیزانس در تمام قرون وسطی دیده می شود. در قرون بعد نیز در دوران آل بویه و سپس سلجوقیان به وجود کارگاه های رنگرزی بافت به صورت کارگاه های صنعتی و تولیدی در بسیاری شهرهای ایران نظیر یزد، کاشان و اصفهان اشاره شده است. در این کارگاه ها علاوه بر بافندگان، رنگ رزان به طور دائم حضور داشتند و تجربه و مهارت و ذوق خود را در این رنگرزها به کار می گرفته اند. شهرت ایرانیان در رنگ سازی و دریافت ارزش رنگها به خصوص در زمینه های مربوط به کتاب سازی و منیاتور نیز به مرزی رسیده بود که با گسترش مکتب هنری برجسته ای نظیر مکتب هرات ایرانیان به عنوان استادان رنگ ساخته می شدند.
کلاویخو در سفرنامه اش از نگار جامه یاد می کند و می گوید:همان طور که از اسم آن پیداست پارچه ای دارای نقش و نگار بود و در تار وپود آن از رشته های زر یا نخ های رنگین استفاده می شد . به دست پارچه بافان زبردست بافته می شد و لطف و زیبایی آن معرف ثروت سلاطین و فروانوایان وقت بود این لباسهای فاخر را تنها سلطان نمی پوشید بلکه گاه به عنوان خلعت به دیگران اعطا می شد .کسی که مأمور صباغی و رنگ پارچه ها و ابزار کار بافندگان و حقوق آنان بود خدایگان طراز خوانده می شد.
درباره زیبایی و ظرافت نقاشی ها و مینیاتورهای مکتب هرات که بعدها به
تبریز و سپس اصفهان منتقل شد، بسیار گفته شده است طراحان و نقاشان این
هنرها طرح ها و نقوش درخور تحسین منیاتور را به شیراز منتقل کردند و با
وجود دقت و ظرافت و مهارتی که در این طرح ها به کاررفته است نمی توان آنها
را بدون توجه به رنگ های انتخابی برایشان که نتیجه و شاهکار تلاش و زحمت
هنمرندان گمنام رنگرز است در نظر گرفت . رنگ های درخشان و بی بدیل
منیاتورها عمدتاً حاصل رنگهای معدنی شناخته شده از ترکیبات و سنگ های معدنی
رنگینی نظیر کرم و اخرا و لاجورد و غیر بودکه همراه باطلا برای تذهیب
تشعیر منیاتورها به کار می رفت اما رنگ های فرش با استفاده از گیاهان و
طبیعی به کمک مهارت استادکاران رنگرز به حد و دامنه ای رسید که به تدریج
دیگر هنرها و صنایع دستی را ر سایه قرارداد روناس و نیل و اسپرک و پوست
گردو پوست انارو زعفران وسایر رنگهای گیاهی که ازصدها سال پیش بشر شناخته
بود به دست هنرمندان رنگرز ایرانی جلوه ای یافت که در هیچ کجای دیگر جهان
تقلید شدنی نبود.
به دلایل بسیار روشن که مهمترین آن نا امنی شغلی و اجتماعی بود صنعتگران از
جمله رنگرزان سعی در مخفی نمودن رموز کارخویش داشتند شاید به همین دلیل
است که ما امروز اشارات اندکی از روش کارشان و از آن کمتر نام وارزش کار
آنان در دست داریم .
دانشمند انگلیسی هلکوت که در قرن شانزدهم می زیست به یکی از بازگانان هم میهن خود می گوید: در ایران فرشهایی از پشم زبر که در دو طرف دارای ریشه های نخی است خواهی دید . این فرشها بهترین انواع فرش عالم رنگ های آنها بهترین و زیباترین رنگهاست . تو باید به این کشورها بروی و به انواع وسایل باید متوسل شوی تا بتوانی از مردم آنجا طرزرنگ کردن(خامه) قالی را یاد بگیری . زیرا اینها به طوری رنگ شده که باران و سرکه و شراب در رنگشان تأثیر نمی کند چون تو این علم را از آنها آموختی به اسرار آن دست خواهی یافت و خواهی توانست در رنگ کردن فرش آن را به کار بری و به تداوم آن اطمینان داشته باشی زیرا رنگی که در رشته های زبر ثابت باشد قطعاً در رشته های باریک منسوجات ثابت تر است البته باید از رنگ های مایع و وسایل رنگرزی و بهای آنها آگاه شوی.
شاردن نیز در سفرنامه خود با تحسین و ستایش از تولیدات نساجی و مخمل و حریر کاشان می گوید: صنعت رنگرزی در ایران بیشتر از اروپا توسعه و ترقی یافته است چون رنگهای این کشور دارای روشنی و جرم نسبی بیشتر است و چندان زود زایل نمی شود ولی افتخار این فن بیشتر از هنر صنعتی ایارانیان . منوط به خصوصیات هوا و اقلیم آن کشور است زیرا محیط خشک و صاف این سرزمین موجب درخشش مخصوص رنگهاست و همین طور عناصری در رنگ آمیزی و رنگرزی به کار می برند گل یا خاک سرخ و روناس( اپوپوناکس) است و این دو عنصر در ایران فراوان اند بقم قرمز که از اروپا داده می شود و بقم ژاپن و نیل هندی که از هندوستان می آید رنگرزان علاوه بر مواد مزبر از نباتات نیز استفاده می کنند رستنی های بسیار و نباتات طبی متعددد خود کشور صمغات و پوست های درختان میوه مانند گردو انار و عصاره لیمو و لاجورد که کلمه آزور را ما از آن ساخته ایم از سرزمین همسایه ایران ازبکستان وارد می شود ولی کشور ایران مخزن عمومی آن است.
بعد از دوران صفویه بر اثر حوادث تاریخی و دردهایی که بر ایران می گذرد سقوط عمومی در صنایع و تولیدات ایران شاهدیم در عصر قاجار این سقوط به نفع واردات کالاها و تولیدات خارجی افزایش می یابد با این وصف اسناد تجاری در دست است نشان می دهد که حتی دوران قاجار صادرات ایران در بعضی از اقلام دارای ارزش بوده و بر واردات پیشی داشته است بهترین نمونه را در رشد شکوفایی و گسترش صارات فرش در اواخر دوره قاجار می توان دید به رغم آسیب جدیی که به بسیاری از صنایع و تولیدات بومی و سنتی وارد شد فرش دستباف رشد چشمگیری یافت در اینباره تجار خارجی دخالت و نظارت مستقیم داشتند حاصل این امر اگر چه به نفع فرش ایران بود ولی به دلیل تأثیر و نفوذ بازارهای خارجی آسیب هاییی بر فرش ایران وارد آمد.
«فرش ایرانی» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای فیلمی با این نام، فرش ایرانی (فیلم) را ببینید.
هنر ایرانی
هنرهای تجسمی
طراحی ایرانی نگارگری ایرانی مینیاتور خوشنویسی ایرانی
هنرهای تزئینی
جواهرات هنر ایرانی کاشی فهرست صنایع دستی ایران
ادبیات
ادبیات فارسی اساطیر ایران فلسفه در ایران
هنر اجرا
رقص ایرانی موسیقی سنتی ایرانی سینمای ایران نمایش ایرانی
دیگر هنرها
معماری ایرانی آشپزی ایرانی قالی ایرانی باغ ایرانی
قدیمی‌ترین نمونهٔ قالی ایرانی که یافته شده قالیچه‌ای است با نقوش اصیل هخامنشی که در گور یخ‌زدهٔ یکی از فرمانروایان سکایی در درهٔ پازیریک در ۸۰ کیلومتری مغولستان بیرونی پیدا شده و قالی پازیریک نامیده می‌شود. پژوهشگران این قالی را از دست‌بافت‌های پارت‌ها و یا مادها می‌دانند.[نیازمند منبع]
قالی ایرانی از دیرباز معروف و مورد استفاده بوده. گزنفون تاریخ‌نگار یونانی در کتاب سیرت کوروش می‌نویسد: «ایرانیان برای اینکه بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می‌گسترند.»
سالنامهٔ چینی سوئی‌سو در دورهٔ ساسانی از فرش پشمی ایران به عنوان کالای وارداتی به چین نام می‌برد
فرش معروف بهارستان در کاخ تیسفون نیز به خاطر شکوهش بازتاب گسترده‌ای در ادبیات اسلامی داشته‌است.
هم‌اکنون ۴۰ درصد صادرات قالی ایرانی از طریق استان آذربایجان شرقی صورت می‌گیرد.[۱]
محتویات
۱ مزیت نسبی ایران در تولید و صادرات فرش دستبافت
۲ تاریخچه قالی ایران قبل از اسلام
۳ نماد و نشانه شناسی در فرش ایران
۴ سیمای کلی از تاریخ فرش وفرش بافی درایران وجهان
۵ فرشهای پیش از اسلام
۶ طرحهای قالی ایرانی
۷ بافت
۸ روش‌های بافت فرش
۹ جستارهای وابسته
۱۰ منابع
۱۱ پیوند به بیرون
مزیت نسبی ایران در تولید و صادرات فرش دستبافت
یکی از پدیده‌های قابل توجه در سالهای اخیر روند رو به رشد جهانی شدن
است. کشور ما نیز به منظور گسترش صادرات غیرنفتی و حضور در بازارهای جهانی
درصدد پیوستن به سازمان تجارت جهانی(WTO) برآمده و در حال حاضر عضو ناظر
این سازمان است. یکی از صنایع مهمی که بدین منظور باید مورد مطالعه قرار
گیرد صنعت فرش دستبافت است. شاخص توان رقابت صادراتی فرش دستبافت ۶۵ رج
ابریشمی اصفهان برابر با ۸۸/۰ است و بیانگر این است که فرش دستبافت ۶۵ رج
ابریشمی استان اصفهان در شرایط فعلی در بازارهای جهانی دارای توان رقابت
است. شاخص مزیت نسبی نیز بر اساس هزینه واحد که همان مزیت رقابتی واقعی در
شرایط رقابت آزاد شرایط بعد از پیوستن ایران به (WTO) است، برابر با ۷۹/۰ و
نشان دهنده مزیت نسبی این استان در تولید فرش مذکور میباشد.[۲][۳]
فرش ایرانی متعلق به سالهای ۱۵۴۲–۱۵۴۳ میلادی که در موزه پولدی پزولی ایتالیا نگهداری می‌شود.
تاریخچه قالی ایران قبل از اسلام
تاریخ فرش ایران دارای خلأ بسیاری میباشد و در زمان حال کمابیش با کمی
شواهد دراین زمینه مانند مدارک تاریخی و ادبی مستدل و یا نقاشی‌های قدیمی
اصیل که فرشهای قدیمی را تجسم می‌کند رو به رویی زیرا قالی‌ها و منسوجات و
اشیاء مورد استفاده عمرشان بسیار کوتاه‌تر از مصنوعات هنری دست ساز دیگر
مانند سفال لعابینه یا فلز است. محققین برای شواهدشان بر منابع اولیه
نظیرانجیل و آثار هومر و بسیاری از مؤلفین و نویسندگان دیگر به جهت جبران
فقدان شواهد تاریخی مذکور تکیه دارند متأسفانه آنها با اتکا به ترجمه‌های
موجود اولیه اغلب به خاطر خطای ترجمه و عدم درک درست گمراه شدند بی فایده
نیست اگر کلمهٔ قالی را در زبان‌های گوناگون اروپایی ریشه یابی کنیم به
کلمه‌هایی مثل لغت آلمانی/teapich/لغت فرانسوی /tapez/و کلمهٔ چینی /tat
yug/برخوردمی کنیم که از لغتی باریشهٔ /tab/به معنی رسیدن مشتق شده و کلمهٔ
یونانی به انضمام لغت‌های بعدی اروپایی برای فرش نیز از این ریشهٔ قدیمی
ایرانی برگرفته شده‌اند قدمت صنعت قالی بافی دقیقاً و به طور واضح درایران
ثبت نشده‌اند ولی حدوداً قابل استنباط است بعضی از نویسندگان حتی این نظریه
را که قالی بافی ایران شروع شده را رد می‌کنند.[۴]
نماد و نشانه شناسی در فرش ایران
در هنر قالی بافی ایرانی به مثابهٔ یک هنر آنچه از نظرها دور ماند
ارتباط خالق آن با جهان پیرامونی میباشد که تجلی آن را به بی واسطه‌ترین و
مستقیم‌ترین وجه در آثار مشاهده می‌کنیم. قالی باف ایرانی که از باورهای
مذهبی اسطوره‌ای خود در هیچ زمانی سترون نشده تفاوت عمده‌اش با هنرمند غربی
در رابطهٔ متافیزیکی با زمین میباشد. قالی باف شرقی و به خصوص تیرهٔ
آریاییان یعنی بافنده و طراح ایرانی زمین را گستردهٔ معاد و معاش دانسته
شاید از همین جهت میباشد که در قالی شرقی هر نقش به عنصری نشانه گون از
جهان بالایی تبدیل می‌گردد شاید به همین دلیل میباشد که اندازهٔ نقش‌هایی
که او می‌زند به بزرگی نقش‌هایی که خداوندگارش می‌زند می باشد بنابراین
گسترده و پنهانی قالی و آوردگاهی می‌گردد تا به مدد قوهٔ خلاقه پیرامون خود
را محاکات کند و تلفیق ذوق و مشاهده رابر آن جایی بپاشاند که پس برخاک قدم
بگذارد ممنوعیت نه چندان مستند به مدرک معتبر نقش حیوان با صورت انسان زدن
و بدون آن که خود بخواهد عرصه‌ای را بر هنرمند قالی باف باز می‌کند که او
را در گستردهٔ اشکال تجریدی قائم به فیگور جلو می‌برد نقش در قالی ایران
هرگز به حوزهٔ‌ها و یه محض نخواهد رسید و در تجریدی‌ترین شکل خود و انتزاعی
از ماهیت شکل برای رسیدن به وجود آن میباشد[۵]
سیمای کلی از تاریخ فرش وفرش بافی درایران وجهان
فرش ایران و بحث درخصوص تاریخ ان همواره یکی از مسائل موردعلاقه شرق شناسان اعم از ایرانی و غیرایرانی بوده اما از آنجایی که اغلب مطالعات انجام گرفته دراین باره فاقد بنیاد علمی وبه تعبیر دیگر از مبنای صحیح برخوردار نمی‌باشد در اغلب موارد با نتایج سراسر نادرست وحتی مغرضانه همراه بوده علاقه به تحقیق در مورد قالی ایرانی و سوابق تاریخی ان بیشتر از یکصد سال می باشدکه توجه محققان غربی رابه خود معطوف کرده است اما از آنجایی که توجه به هنر دیرینهٔ شرق دربسیاری موارد با اهداف غیرباستان‌شناختی همراه بوده کوشیده‌اند که دربسیاری موارد از جمله تاریخ و تاریخ فرش بافی ایران را سراسر مخدوش کرده و با برخی تصاویر غلط و استنتاجات شتابزدهٔ آن را به هنر ترک و قبایل آسیای مرکزی مرتبط گردانند که به ان پرداخت خواهیم کردبه گفتهٔ دکتر سیروس پرهام هنرهایی مانند قالی بافی که اختصاص به منطقه خاور نزدیک و خاورمیانه وبه ویزه ایران
و قفقاز و ترکمنستان و آسیای صغیر و افغانستان داشته است ازهمان اول
برای هنرشناسان عربی معمایی آزاردهنده بوده و چون نه به یونان ورم و تمدن
وفرهنگ باختری چسبیده میشد و نه به مسیحیت و نه می‌توانسته دستاورد یا
دست‌آموز مستعمره نشین‌ها باشد اما دیری نپایید که از برکت /درایت/تنی چند
از باستان شناسان امپراطوری پروس وراه حل معما کشف گردید و قالیبافی هنر و
صنعتی قلمداد گردید و در جوار و در پناه مغرب زمین و مسیحیت رشد کرده است و
اعتلا گردید[۶]
فرشهای پیش از اسلام
ازسال هزار و نهصد و شصت وشش که هانس ولف نوشت درفنون صنعتی ایران فرش
بافی اهمیت زیادی دارد و با این حال اطلاعات کلی در چگونگی تکامل اولیهٔ آن
در اختیار ماست تابه حال دانسته‌های جدید ناچیزی در دست نیست. درحقیقت به
شواهد و مدارک در مورد انواع منسوجات پیش از اسلام در اسلام به طور بسیار
پراکنده است و ضرورت دارد با بررسی این گونه منسوجات باقیمانده که تابه
امروز و آنانی که در آثار هنری و دیگر شواهد و مدارک و جنبه‌های غیرمستقیم
بافت منعکس میباشد ان را کامل کردبه عنوان مثال دراین مورد می‌توان
نقشهای باقیمانده وشکل‌های خیالی به دست ما آمده از حفاری‌ها را ذکر کرد ۲
دراین درس تمرکز اصلی روی منسوجاتی است که به ما رسیده است و منظور آن
نشان دادن گستردگی دامنهٔ این بافته‌های ایرانی و فنون کاربردی درانان
درطول زمان وازان طریق فراهم آوردن یک زمینه برای پیگیری مرحله‌های تکمیلی
بافت فرش<است کاردرهمتنیده شدن الیاف برای بافت پارچه درایران متعلق به
هزارهٔ پنجم پیش ازمیلاداست دردوتابوت سفالی متعلق به دوره‌های دلما که
محتوای انهابقایای جسدهای کودک هابوده است وهمین طورازپشتهٔ بی درسه گابی
درکردستان اثرهایی ازمنسوجات نقش داروقطعه‌های دیگری سالم بدست آمده آیینهٔ
مسی زنگ زدهٔ نوع ایلامی ازگوردوم درسیلک واقع درشمال مرکزایران بدست آمده
که تاریخ ان حدود سه هزارسال پیش ازمیلاداست تکه‌هایی که به نظرمی
ایدپارچهٔ نخی است ونخ ان به صورت e تابیده شده سالم اززیرخاک بدست آمده
است ومنسوجات دیگری ازدوره‌های بعدازهزارهٔ سوم نسبتاسالم مانده درتپه
حصارواقع درشمال شرقی ایران دوخنجرمسی وقطعه‌هایی ازپارچهٔ سوخته درمحوطهٔ
aaatازساختمان سوخته وباخاک یکسان گردیده‌ای بدست آمده ودریک جای دیگرازان
درگوری مربوط به بخش ای ای ای سی آثاری ازبست لباس وچوب بدست رسیده است[۷]
طرحهای قالی ایرانی
شرکت فرش ایران، طرحهای فرش ایران را به ۱۹ گروه اصلی بخش کرده‌است:
گروه ۱- طرحهای آثارباستانی و ابنیه اسلامی
این گروه شامل تمام طرحهایی است که از نقوش و اشکال تزیینی بناها،
عمارات و کاشیکاری‌های آنها گرفته شده. طراحان فرش در برخی از طرحهای اصلی
نقوش این بناها بنابر سلیقه خود تغییراتی را انجام داده اما ساختار و
تشابه اصلی طرح فرش با طرح اصلی بنا کاملاً حفظ گردیده است. معروفترین
طرحهای این گروه عبارتند از: گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، مسجد امام
اصفهان، تخت جمشید شیراز، طاق بستان، مسجد جامع اصفهان و غیره”[۸]
فرش
گروه ۲- طرحهای شاه‌عباسی
اساس تمامی طرحهای شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. گلهای شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیقی با اسلیمی‌ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را ایجاد می‌کنند. انواع طرحهای این گروه عبارتند از: شاه عباسی لچک ترنج، شاه عباسی افشان، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری، شاه عباسی هفت رنگ و…
گروه ۳- طرحهای اسلیمی
فرم اصلی این طرح‌ها بر پایه گردش منظم و نقوش اسلیمی است. طرحهای اسلیمی دارای انواع و اشکال مختلفی است که خود مورد طبقه یندی قرار می‌گیرد. از معروفترین آن می‌توان به اسلیمی دهان اژدها اشاره کرد. انواع دیگر عبارتند از:اسلیمی بندی، اسلیمی افشان، اسلیمی کهکشانی، اسلیمی لچک و ترنج و…
گروه ۴- طرحهای اقتباسی
اغلب طرحهای این گروه شباهت زیادی به طرحهای فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه دارد، ایرانیان با استفاده از هوش و ذکاوت خود تغییراتی در آن به وجود آورده‌اند. به همین دلیل به طرحهای اقتباسی معروف اند. مانند طرحهای معروف به قفقازی، طرحهای اقتباسی گوبلنی. ”[۸]
گروه ۵- طرحهای افشان
اشکال و اجزا تشکیل دهنده بیشتر طرح‌ها به صورت پیوسته و بدون انقطاع
ترسیم می‌شود در حالی که در طرح افشان اجزاء تشکیل دهنده طرح به صورت
پراکنده و جدا از هم ولی با فاصله منظم از یکدیگر طراحی می‌گردند. در این
طرح همهٔ بند و گل و برگ‌ها در متن فرش به صورت افشان و پراکنده بوده و
هیچ‌کدام از گل و برگ‌ها دارای قرینه نمی‌باشند. معروفترین این طرح‌ها
عبارتند از: افشان دست گل، افشان شاخه پیچ، افشان اسلیمی، افشان شاه عباسی و
گل‌فرنگ. ”[۱۰]
فرش
گروه ۶- طرحهای واگیره‌ای (بندی)
هنگامی که جزء کوچکی از طرح در متن فرش در جهات طولی و عرضی تکرار شده و به وسیلهٔ گیره به یکدیگر متصل شوند، به طرح بندی نامیده می‌گردد. معروفترین طرح‌ها عبارتند از:: بندی اسلیمی، بندی خشتی، بندی ترنج دار، بندی شیر و شکری، بندی شاخه گوزنی، بندی دسته گلی، بندی میناخانی یا ورامین. ”[۱۰]
گروه ۷- طرحهای بته‌ای (بته جقه)
از طرحهای معروف و موفق در طرح قالی، که علاوه بر ایران در هندوستان نیز رواج دارد. اندازهٔ بته‌ها متفاوت است. گاه آنچنان بزرگ است که چند بته برای کل فرش کافی است ولی در بیشتر موارد بته‌ها با اندازه‌های کوچک در ردیف‌های موازی در متن فرش یا در حاشیهٔ قالی دیده می‌شوند. گاهی به سبک شکسته و گاهی به سبک منحنی ترسیم می‌گردند. این طرح‌ها رد فرش همدان، سنندج، کاشان ،سرآبند و قم دیده می‌شوند. معروفترین طرحهای بته‌ای عبارتند از: بته جقه یا مادر بچه، بته ترمه، بته سرآبندی، بته افشار، بته قلمکار اصفهان، بته کردستانی یا هشت پر، بته خراسان و بته میری.[۱۱] ”[۱۰]
گروه ۸ – طرح درختی
اشکال درختان و شاخ و برگ و بوته‌ها، عناصر اصلی این طرح هستند. گاه در
میان شاخ و برگ درختان، حضور پرندگان، و در پایین طرح حیوانات وحشی در حال
چرا و استراحت دیده می‌شود. به این گونه طرح‌ها، طرح درختی حیوان دار
گویند. اگر در طرح، شکارچیان در حال صید باشند به طرح درختی شکارگاه مرسوم
می‌گردد. اگر میانهٔ فرش دارای برکهٔ آب با رنگ فیروزه‌ای باشد، طرح را
درختی سبزی کاری یا آب نما گوییم. این طرح در بین بافندگان کاشان، اصفهان،
تبریز، قم و تهران طرفدار داشته. حال آنکه تصویر درخت را بسیاری از کشورهای
اروپایی به فال نیک می‌گیرند و آن را نشانهٔ تداوم عمر و خوشبختی و سعادت
می‌دانند. به صورت درختی ترنج‌دار نیز وجود دارد. ”[۱۰]
طرح فرش درختی-شکارگاهی
گروه ۹- طرحهای ترکمن
طرحهای ترکمن درگروه نقوش هندسی قرار دارند و به صورت ذهنی بافته می‌شوند. معروفترین طرحهای ترکمن در ایران عبارتند از غزال گز، قاشقی، آخال، چهار فصلو یموت.[۸]
گروه ۱۰- طرحهای شکارگاهی
بنیاد اصلی این طرح‌ها نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه است. به نحوی که
در قسمت‌های مختلف طرح یک سوار کار با وسیله‌ای همانند تیر و کمان یا نیزه
مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است. ”[۸]
این فرش کاملاً ذهنی بافته شده است اما به نظر می‌رسد که بافنده می‌خواسته طرح شکار گاهی را در طرح فرش پیاده کند
گروه ۱۱- طرحهای گل فرنگ
کلیه طرحهای این گروه بر مبنای گلهای رنگارنگ چندپر، گلدان‌های فرنگی و گلهای طبیعی به ویژه گل رز با رنگهای بسیار روشن نظیر زرد، آبی و سرخ میباشد. انواع طرحهای گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بیجار، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ گل و بلبل، لچک و ترنج گل فرنگ، افشان گل فرنگ گل‌فرنگ مستوفی و…[۸]
گروه ۱۲ – طرحهای قابی (خشتی)
متن فرش با اشکال هندسی، مربع و لوزی، شبکه بندی می‌شودو؛ و در داخل هر یک از این خانه‌ها نقش مایه‌هایی از قبیل گلدان گل، بته، شاخهٔ گل، درختانی مانند سرو و بید، پرندگان و … به طور مجرد ترسیم می‌گردند. هر خانه از لحاظ شکل و محتوا از خانهٔ مجاور متمایز است، این طرح‌ها را قاب قابی یا قاب خشتی می‌نامند. در این طرح متن قالی دارای چند ضلعی‌های منظم و غیر منظم می‌باشند. از معروفترین طرحهای آن می‌توان به قاب قرآنی، قاب بختیاری، قاب تصویری، قاب اسلیمی و … اشاره کرد.خطای یادکرد: خطای یادکرد: برچسب تمام کنندهٔ </ref> بدون برچسب <ref>مانند: هندسی کف ساده، هندسی جوشقان، هندسی خاتم شیراز، هندسی لچک و ترنج و هندسی قابی. ”[۸]
گروه ۱۸ – طرحهای ایلی وعشایری
این طرح‌ها عموماً توسط عشایر ایران بافته می‌شوند و اغلب نگاره‌ها و تزیینات طرح برگرفته از ذهن قالیبافان است. قرینگی در طرح معنایی ندارد. سادگی و عدم قرینه کاری نقوش از عوامل اصلی زیبایی طرحهای این گروه است. ”[۸]
گروه ۱۹ – طرحهای تلفیقی
این طرح‌ها به مرور زمان وبا ادغام شدن طرحهای مختلف به وجود آمده. برخی از طرحهای تلفیقی به جهت تلفیق زیبا و صحیح نقوش مختلف از جذابیت بالایی برخوردارند. برخی دیگر ناشی از تلفیق نابهنجار چند طرح می‌باشند. گونه‌های مختلفی از طرحهای تلفیقی را می‌توان نام برد مانند لچک و ترنج تلفیقی، تلفیقی دسته گلی، تلفیقی گل فرنگ، تلفیقی هندسی و… ”[۸]
سیسیل ادواردز در کتاب ارزشمند خود با نام قالی ایران اذعان می‌دارد:
“آیا نقوش و اشکال طرحهای قالی ایران هر یک نمایانگر یک نظریه یا نوعی
زندگی و وجود است؟ هدف طراحان ایرانی ایجاد لذت بوسیله قرینه سازی و زیبایی
است. آنها یا طرح‌ها را از زندگی واقعی (طبیعت) الهام گرفته‌اند و و یا از
منابع خارجی استفاده نموده‌اند. در هر یک از این دو حالت باید ارتباط
داشتن این اشکال و نقوش را با افکار صوفیانه و عارفانه با احتیاط ذکر کرد.
چه بسا این اشکال، شکل‌های ساده شده حیوانات، گیاهان و پرندگان باشد که با
گذشت زمان تغییر یافته‌اند. آنچه مسلم است زن قالیباف وقتی پشت دار نشسته،
بیشتر از آنچه دیده الهام گرفته می‌اندیشد. ” ”[۱۲]
فرش کرمانشاهی با طرح درختی
همچنین به نقل از دکتر پرهام در زمانی که پژوهش در خصوص نمادپردازی مغرب
زمین، جایگزین اندیشه‌های رمزی، نمادی و اساطیری مشرق زمین گردیده،
نمادهای شرقی به قیاس با مفاهیم نمادی غربی سنجیده شدند. بدین ترتیب نقش
مایه بید مجنون نقش مایه‌ای مالامال از غم و اندوه نام گرفت. فرشهایی با
چنین نقش مایه فرش عزا و نقش بید مجنون بید گریان در نزد غریبان، تلقی
گردید. در همین زمان بود که نگاره‌های سه گوش سر و گردن تجرید یافته
جانوران کلید یونانی و قلاب و نقش مایه چهار بازویی میانه ترنج‌های قالیهای
فارسی خرچنگ و رتیل نام گرفت. ”[۱۳]
بافت
یک فرش ایرانی در موزه لوور در پاریس
بافت الگوی تکرار شده‌ای است که وزن دارد. بافت حتی می‌تواند شامل غلظت و رقت رنگ یا نور باشد. وزن در کار آهنگ حرکت آن است. این ملودی در حجم‌ها و سطوح نیز خود را نشان می‌دهد و حتی می‌توانیم این وزن یا ریتم را به صورت موضوعی در کار داشته باشیم یعنی ارتباطی که بین سوژه‌ها و فضای موضوعی اثر هنری بوجود می‌آید. بر مبنای این الگو، فرشها از حیث ساختار به ساختارهای هندسی، گردان و انتزاعی قابل تقسیم اند. به لحاظ شکل و فرم به مدد خطوط انواع نقوش انسانی، گیاهی، جانوری، تلفیقی، اماکن ایجاد می‌شود و از لحاظ بافت که همان وزن و آهنگ کلی کار است در انواع تک موضوعی، خشتی، قاب قابی، محرمات، لچک ترنجی، بندی. اسلیمی قابل تقسیم اند.
صرف نظر از این تقسیم‌بندی محتوایی کلیه فرشهای شاخصی که از نقوش گیاهی و حیوانی در آن استفاده می‌شود عبارتند از:
نقوش گیاهی
درختی؛ افشان؛ گلدانی (سجاده‌ای، محرابی) بوته‌ای؛ لچک ترنج؛ محرمات، گلستان؛ باغی، پالیز، بهشت؛ گل انار و شاه عباسی؛ بندی (مینا خانی و واگیره‌ای)؛ اسلیمی، ختایی؛ گل فرنگ، گل سرخ؛ خشتی، قاب قابی
نقوش حیوانی
شکار گاه، گرفت و گیر؛ ماهی در هم؛ شیری. نگاره‌ها یا ریز نقشهای مورد
استفاده شامل گلهای هشت پر، ۱۲پر، گله مرغی، طاووس، بز کوهی، قوچ، اسب،
ماهی. پرنده و… است.[۱۴]
روش‌های بافت فرش
فرش ایرانی متعلق به سده ۱۶ میلادی، در مالکیت موزه هنر اسلامی در دوحه.
۱-روش ترکی باف (گره ترکی)
این روش بافت بیشتر در مناطق ترک زبان، آذربایجان، زنجان و بخشی از همدان کاربرد بیشتری داشته و در برخی از روایات آن را به ترکان سلجوقی نسبت داده‌اند. گره ترکی به دلیل اینکه با قلاب بافته می‌شود و دارای گره‌های متقارن است دارای کیفیت بهتر، دوام و استواری بیشتری است. در این روش از شانه‌های کوچک استفاده می‌شود و چله‌ها تحت کشش شدیدی هستند.
از مزایای این روش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱-به کاربردن قلاب که باعث می‌شود ریزترین فرشها را با آن بافت. ۲-متقارن بودن گره‌ها و بسته بودن روی آنها دوام بیشتری را برای فرشهای ظریف تضمین می‌کند. به دلیل عدم استفاده از کوجی در روش ترکی باف ممکن است در اثر کشش بیش از حد در چله‌ها و پودهای میانی سرکجی ایجاد شود ویا به دلیل عدم توزیع یکنواخت ممکن است هنگام گرداندن فرش، اندکی تراکم چله بهم خورده و چله، دچار کشش، لغزش و یا افزایش طول شود. از آنجا که شانه‌های ترکی، وزن و سنگینی شانه‌های فارسی را ندارد بنابراین با کوبیدن مداوم، فشردگی لازم را روی چله تأمین می‌کنند.[۱۵]
۲-روش فارسی باف (گره فارسی)
این روش عمدتاً در نواحی مرکزی و جنوبی ایران شامل شهرهای قم، اصفهان،
یزد، کرمان و نواحی شمال شرقی ایران شامل خراسان و گرگان و به صورت کلی در
مناطق فارسی زبان رایج بوده است. با اینکه این روش به دلیل استفاده از دست
در بافت لطمه‌های بسیاری بر دست و بدن بافنده وارد می‌سازد، احتمال زیادی
داشته که منسوخ گردد ولی بافندگان همچنان از این زوش بهره می‌برند و بخش
اعظمی از فرشهای تولیدی کشور را شامل می‌شود.
کوجی و هاف در دار
از مزایای این روش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱-این روش بیشتر برای بافت فرشهای بزرک و متوسط کاربرد دارد و به دلیل استفاده از پودهای ضخیم‌تر و چگالی بیشتر دارای استحکام و طول عمر بیشتری است. از بهترین انواع این فرش برای کاربری پوششی، فرش کاشان است که حدود ۳۰–۳۵ گره را شامل می‌شود.
۲-در این روش به دلیل بهره یری از کوجی، پود زدن آسان تر بوده و و راحت تر میتوات کجی و جمع شدگی در کناره‌های فرش را کنترل کرد.
۳-سرعت بافت در این روش سریعتر و بالاتر میباشد.
از معایب این روش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱-ایجاد ضایعه در دست و بدن بافنده.
۲-استفاده از شانه‌های سنگین جهت کوبیدن پود به خصوص در فرشهای ریز بافت که به ساختمان فرش لطمه وارد می‌گردد.
۳-سخت بودن بافت فرشهای ریز نقش.
۴-شل بودن چله‌ها در تمام طول بافت.[۱۶]
چله کشی
قالی بافی
همان‌طور که در بافت پارچه از تار و پود بهره برده می‌شود در قالی بافی نیز اسکلت اصلی، تار و پود است. تار (چله) نخ‌هایی است که ابتدا به صورت رشته‌های موازی روی دستگاه قالی بافی نصب می‌شود. این عمل را چله کش انجام می‌دهد. پود در هنگام بافت قالی توسط بافنده از لابلای چله‌ها رد شده بنابراین چله کشی یا چله دوانی، سوار کردن، انداختن یا گرداندن تعداد مشخصی نخ روی دار قالی برای قالی بافی است. تمامی این مراحل توسط یک یا دو نفر چله‌کش انجام می‌پذیرد. چله‌کش، نخ‌ها را روی ستونهای افقی یا بالایی و پایینی که به اصطلاح سردار و زیردار نام دارد، می‌پیچد. چله کش باید به انواع نقشه تسلط داشته باشد و بتواند آن را بخواند.[۱۷]
چله‌کش، حسابگری است که با آگاهی از نقشه فرش، تعداد تارها و نوع آنها و طول و عرض فرش را محاسبه می‌کند؛ و راه‌حل‌های مناسبی را در هنگام بروز مشکلات فنی ارائه می‌دهد.
چله‌کشی بر حسب محل بافت و سنت‌های بافندگی به دو شیوه تقسیم می‌گردد:
۱-چله کشی فارسی
ابتدا نخ‌های چله به دور دو میخ که روی زمین محکم شده‌اند پیچیده شده و سپس به دار منتقل می‌گردد.
۲-چله کشی ترکی
در این روش دو کارگر، یکی در بالا و دیگری در پایین دستگاه قالی بافی نشسته و نخ گلوله شده چله را به دو سمت پرتاب کرده و آن را به طور منظم در اطراف میله‌های سردار و زیردار (دور چله) می‌پیچند. این روش با وجود اینکه وقت بیشتری می‌گیرد ولی دقت و نظم بیشتری داشته و نتیجه‌ای رضایت بخش به همراه دارد. پس از پایان کار بر روی نخ‌های چله یک ردیف زنجیره می‌زنند. زنجیره نوعی قلاب بافی است که هر بار بر روی چهار نخ انجام می‌گیرد و علاوه بر زیبایی و نظم لبه فرش باعث می‌شود گره‌ها روی چله حرکت نکنند.
گره زنی
گوشت یا قسمت اصلی فرش که با گره‌های زده شده بر روی تارهای قالی ایجاد می‌شود. این گره‌ها رشته‌های کوتاهی از پشم یا ابریشم اند که دور دو تار مقابل پیچیده می‌شوند و گره می‌خورند. بر اساس شکل ظاهری گره‌ها به دو نوع متقارن و نامتقارن تقسیم می‌شوند.
گره متقارن
تکه کوتاهی از یک رشته پشم یا ابریشم که به دور یک جفت تار می‌پیچد و از بین آنها بیرون کشیده می‌شود. نام‌های دیگر این نوع بافت: گره بسته – گره گوردس (ghordes knot).
فرشهای بافته شده با این گره: ترک بافت.
کاربرد: بیشتر در بیت بافندگان ایلات قشقایی – بختیاری – شاهسون – افشار- کرد.
فرش قشقایی
گره نامتقارن
یک رشته پشم یا ابریشم دو تار چله را در بر می‌گیرد به این صورت که این رشته پشم یا ابریشم یک چرخ کامل به دور یک تار و یک نیم چرخ به دور تار دیگر می‌زند.
نام‌های دیگر این نوع بافت: گره باز – گره سنه (senneh knot).
فرشهای بافته شده با این گره: فارس بافت.
کاربرد: بیشتر در استانهای شرقی – جنوب شرقی – مرکزی ایران. شهرهای کرمان – یزد – اراک – قم – نائین – کاشان – اصفهان و ایلات ترکمن. ”[۱۸]
تشخیص نوع گره در فرش بافته شده کمی دشوار است. در فرشهای ریز بافت تشخیص نوع گره با ذره‌بین امکان‌پذیر است. در هر حال برای شناسایی نوع گره باید فرش را در امتداد پودها به طرف پشت آن تا نمود تا بطن آن دیده شود. اگر حلقه گره به وضوح قابل رویت نباشد و پرزها مانند دسته علف در کنار پودها روییده باشند و نخ و پود در میان دو ردیف گره به صورت خطی مستقیم دیده شود از نوع گره فارسی است. اگر حلقه گره در اطراف پرز به وضوح دیده شود و نخ پود به شکل خط دندانه دار باشد، گره از نوع ترکی است. تعداد گره‌های فرش هرچه در واحد سطح بیشتر باشد مرغوبیت و استحکام قالی زیادتر و طرح و نقشه آن بهتر است. ”[۱۹]
تعداد گره برحسب نوع فرش در واحد سطح متغیر است. در فرشهای ده‌بافت و ایلیاتی به طور معمول تعداد آنها کمتر و در فرشهای ظریف شهری اعداد آنها گاهی حدود یک میلیون گره در متر مربع است. هرگاه در هنگام پودگذاری و بافت، به هر دلیلی ضخامت پودها و خامه فرش تغییر نماید یا بافنده عوض شود ویا تراکم چله کم یا زیاد شود، مشکلاتی مانند بالازدگی و پایین‌زدگی پیدا می‌شود یا به عبارتی دیگر ترنج فرش حالت مرکزیت خود را از دست می‌دهد و جابه‌جا می‌شود.
طبقه‌بندی فرشها از لحاظ تعداد گره در واحد سطح:
۱-فرشهای درشت بافت: ۳۶۰ تا ۵۰۰ گره در دسی‌متر مربع.
۲-فرشهای نیمه درشت بافت: ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ گره در دسی‌متر مربع.
۳-فرشهای با بافت متوسط: ۱۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰ گره در دسی‌متر مربع.
۴-فرشهای نیمه ظریف: ۲۰۰۰ تا ۳۲۵۰ گره در دسی‌متر مربع.
۵-فرشهای ظریف: ۳۲۵۰ تا ۵۰۰۰ گره در دسی‌متر مربع.
۶-فرشهای فوق‌العاده ظریف: ۵۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ گره در دسی‌متر مربع.
۷-فرشهای استثنایی با ریشه ابریشم: بیش از ۱۰۰۰۰ گره در دسی‌متر مربع.
”[۱۰]
پودگذاری و پرداخت فرش
ابتدا یک ردیف از دار را با گره پر کرده و از محکم بودن آنها اطمینان حاصل می‌گردد، سپس بر روی شبکه تارها، عمل پودگذاری انجام می‌پذیرد. یک رشته نخ را که به پود معروف است از لابه‌لای تارهای فرش عبور داده و بر روی گره‌ها قرار می‌دهند. جنس پود بنابر سلیقهٔ بافنده و نوع فرش می‌تواند از جنس‌های مختلفی مانند: پنبه، پشم و یا ابریشم بوده و دارای رنگهای گوناگونی باشد. پودها موجب انسجام و یکپارچه شدن قسمت‌های بافته شده و اتصال گره‌ها در بطن فرش می‌شوند. بعد از گذرانیدن پودها به وسیله شانهٔ مخصوص روی گره‌ها به سمت پایین چله زده می‌شود و آنها را می‌کوبند تا به صورتی کامل در جسم فرش فرورود. پس از بافته شدن چند ردیف از فرش، به وسیلهٔ قیچی مخصوص سر ریشه‌ها را با دقت تمام به صورت یکنواخت می‌چیند. پس از خاتمهٔ بافت فرش در صورت لزوم، چند سانتی‌متر را گلیم بافی کرده و با چیدن تارها در فاصلهٔ دلخواه فرش را از دار جدا می‌کنند، سپس آن را روی زمین یا استوانهٔ مسطح قرار داده و آن را پرداخت می‌کنند. عملیات پرداخت در برخی شهرها مانند تهران و کرمان به وسیلهٔ ماشین‌های برقی مخصوص انجام می‌گیرد. چنانچه پرزهای قالی پس از بافت، زیاد از حد کوتاه شوند به طوری که پرزها در هنگام لمس کردن با دست احساس نشوند به ارزش فرش لطمه وارد گشته و در اصطلاح به آن ته‌خواب یا خواب کوتاه گویند. سنگ‌زدن عمل دیگری است که گاهی هنگام پرداخت روی فرش انجام میگرد. با این کار فلس‌های الیاف پشم کاملاً صیقلی شده، رنگهای اضافی روی الیاف از بین رفته و فرش حالت مخملی و ابریشمی مانند پیدا می‌کند. ”[۱۰]