قدیمترین فرش دستبافت ایرانی در سال ۱۹۴۹ در دومین مرحله کاوشهای باستان
شناس روسی، رودنکو در منطقه پازیریک کشف و به نام فرش پازیریک نامیده شد.
رودنکو در کتابی که به مناسبت این اکتشافات در سال ۱۹۵۳ در روسیه منتشر
کرد، درباره فرش مکشوفه توضیحات مفصلی نگاشت و آن را صراحتا کار ایران و
قدیمی ترین فرش ایرانی در دنیا بیان نمود. او نوشت: “بدون اینکه بتوانیم به
طور حتم بگوییم این فرش کار کدامیک از سرزمین های ماد-پارت(خراسان قدیم)
یا پارس است، تاریخ فرش مذکور و پارچه هایی که در پازیریک کشف شد قرن پنجم و
یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد تشخیص داده می شود.”
سپس او اضافه می کند: “تاریخ این قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می
شود. طرز نشان دادن اسبهای m10.jpgجنگی که به جای زین قالی بر پشت آنها
گسترانده اند و پارچه روی سینه اسب از مشخصات آشوریها می باشد اما در روی
فرش پازیریک ریزه کاریهای مختلف و طرز گره زدن دم اسبها ، در نقوش برجسته
تخت جمشید نیز دیده می شود.”
در زمان تسلط مغولها (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) قالی بافی به سطح بسیار
رفیعی از زیبایی وتکنیک رسید. شکوفایی این صنعت شاید با حکومت غازان خان
(۱۳۰۷-۱۲۹۵ میلادی) مصادف بود.
اما اوج قالی کلاسیک ایرانی را که از آن با رنسانس قالی ایران یاد می شود
زمان سلاطین صفوی (۱۷۲۲-۱۴۹۹ میلادی) به ویژه زمان حاکمیت شاه طهماسب اول
(۱۵۸۷-۱۵۲۴ میلادی) و شاه عباس کبیر(۱۶۲۹-۱۵۸۷ میلادی) ثبت کرده اند. از
این دوران حدود ۳۰۰۰ تخته فرش به یادگار مانده که درموزه های بزرگ دنیا و
یا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند.
در این دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاههای قالی بافی بناشد و مراکز
گوناگون که قبلا در تبریز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، یزد ،
استرآباد ، هرات و ایالات شمالی نظیر شیروان ، قره باغ و گیلان وجود
داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند.
در همان زمان ، نقاشان و نگارگران بلندپایه طرحهای خلاصه شده و ترکیبی ترنج
در وسط قالی و لچکها را در آن وارد کردند. یعنی همان طرحی که قبلا به
زیباترین وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتابهای ارزشمند به کار می رفت.
با اشغال کشور بوسیله افغانها (۱۷۲۲-۱۷۲۱ میلادی) این صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.
در قرن نوزدهم قالیهای ایرانی ، بویژه فرشهای نفیس ناحیه تبریز به اروپا
راه یافتند. از سوی کشورهای اروپایی نمایندگانی به تمام کشورهای مشرق زمین
گسیل شدند و با رقابت بسیار فشرده کلیه فرشهای کهنه و عتیقه را گردآوری
کرده به قسطنطنیه که هنوز هم مهمترین بازار قالی مشرق زمین بود فرستادند.
با به پایان رسیدن منابع فرشهای کهنه ، شرکتهای انگلیسی (زیگلر ۱۸۸۳ م)
آمریکایی و آلمانی به طور نامحدود اقدام به تاسیس کارگاههایی در تبریز ،
سلطان آباد(اراک) ، کرمان کردند. این روال تا جنگ جهانی اول که تولید قالی
به طور قابل توجهی افزایش یافته بود ادامه داشت.
فرش دستبافت, فرش ایران, بافت تابلو فرش
فرایند بافت
مراحلی که برای شروع بافت یک فرش می‌بایست رعایت گردد عبارتند از:
۱ـ آماده‌سازی مواد اولیه شامل نخ‌چله، نخ پشمی(خامه)، نخ پود.
۲ـ آماده‌سازی دستگاه (دار) و ابزار.
۳ـ آماده‌سازی نقشه مورد نظر.
۴ـ چله‌کشی (نصب نخ چله یا تارها بر روی دار قالیبافی).
۵ـ بافت گلیم، ابتدای فرش.
۶ـ ساده‌بافی ابتدای فرش، انجام عمل گره زدن بر روی تارها به وسیله خامه.
۷ـ نقشه‌خوانی، انجام عمل گره زدن براساس خانه‌های رنگی نقشه.
۸ـ انجام عمل پودکشی (پود زیر یا ضخیم و پود رو یا نازک) و عمل کوبیدن پودها.
۹ـ شیرازه پیچی کناره‌ها.
۱۰ـ عمل کوبیدن رج‌ها و قیچی‌زدن سرپرزهای اضافی.
۱۱ـ رعایت در جلوگیری از معایب احتمالی هنگام بافت.
۱۲ـ پایین‌کشی :اتمام کار یک فرش بافته شده.
توضیح اینکه در یک فرش تراکم گره‌ها و ظرافت آنها نمایانگر میزان مرغوبیت و
کیفیت فرش است. بدین معنی که هر چه تعداد گره‌ها زیادتر و در اصطلاح
فرشبافی هر چه پرتر باشد کیفیت آن بالاتر خواهد بود.
بطور کلی در قالیبافی ایران دو نوع گره متداول است.
۱ـ گره ترکی (قیورد ـ متقارن) تبریز، هریس همدان، عشایر فارس و ….
۲ـ گره فارسی (سنه ـ نامتقارن) فارسی‌زبانان، اراک، اصفهان، مشهد، بیرجندؤ کرمان، نائین، کاشان، قم و ….
نگاهی به تاریخچه هنر فرش بافی
نگاهی به تاریخچه هنر فرش بافیشماری از فرشهای دست بافت ایرانی، در زمره
برجسته ترین آثار هنری آفریده شده به دست بشر هستند.امروزه علیرغم بازار
رقابت شدید،مشغله های دنیای جدید و دغدغه های جهان صنعتی، چه در ایران و چه
در خارج از ایران، نام ایران با نام فرش گره خورده است.
نزد ایرانیان فرش یکی از جلوه های منحصر به فرد به شمار می رود. شماری از
فرش های دست بافت ایرانی، در زمره برجسته ترین آثار هنری آفریده شده به دست
بشر هستند. امروزه علیرغم بازار رقابت شدید، مشغله های دنیای جدید و دغدغه
های جهان صنعتی، چه در ایران و چه درخارج از ایران، نام ایران با نام فرش
گره خورده است.
خانه یک ایرانی بدون فرش، خانه ای بی روح و خالی جلوه می کند و این نمونه
ای کم نظیر و پیوند یک قوم با هنرملی خود است. این نوشته بر آن است تا
مختصری از تاریخچه فرش در ایران را مرور کند و شماری از آثار برجسته و
ماندگار فرش ایران را معرفی کند.تاریخ شروع بافت فرش، به درستی معلوم نیست و
ضمناً مشخص نیست که بافت فرش از کدام منطقه شروع شد. قدر مسلم این است که
ایرانیان از جمله اولین اقوامی هستند که بافت فرش را شروع کرده اند. در
واقع تبحر منحصر به فرد ایرانیان امروز، در امر فرش بافی دستاورد بیش از
۲۵۰۰ سال تلاش و تجربه در این زمینه است.
ردیابی تاریخ فرش در ایران، به مثابه مطالعه مسیر رشد و بالندگی فنی یکی از
بزرگترین تمدنهای جهان است.شواهد حاکی از آن است که فرش برای مقاصد صرفاً
کاربردی نظیر حفاظت خانه روستاییان از سرما و نم به وجود آمد و کم کم راه
خود را به عنوان یک اثر زینتی و نشانه ای از تحول در خانه های اشراف و
اعیان باز کرد.اولین نشانه های کاربرد فرش به عنوان یک اثر زیستی مربوط به
حدود ۸۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است.
دوره شکوفایی هنر فرشبافی در ایران، مقارن حکومت صفویان (حدود قرن ۱۵ و ۱۶
میلادی) و به خصوص دوران شاه طهماسب و شاه عباس است. فرشهای بسیار نفیس و
ارزشمندی از این دوران در موزه های سراسر جهان به یادگار مانده، تحول عمده
صنعت فرشبافی در قرون چهاردهم و پانزدهم میلادی در ایران و ترکیه آغاز شد و
سپس دامنه آن در قرن شانزدهم به هند و در قرن هفدهم میلادی به چین رسید.
درآمریکای شمالی برای اولین بار فرش دست بافت در سال ۱۸۶۱ در نمایشگاهی در
فیلادلفیا در معرض دید عموم قرار گرفت.
تأثیر این نمایشگاه در مردم به اندازه ای بود که یک تاجر آمریکایی تمام فرش
های نمایشگاه را خرید و اولین خرده فروشی فرش را در آمریکای شمالی راه
اندازی کرد.به نظر می رسد که قدیمی ترین فرش موجود در جهان، فرشی باشد که
در سال ۱۹۴۹ توسط باستان شناسان اتحاد جماهیر شوروی سابق در سیبری و در
نزدیکی مغولستان کشف شد.
این فرش حدود ۲۵۰۰ سال در زیر یخ مدفون بود وبه همین دلیل به نحو حیرت
انگیزی از تخریب در امان مانده است.بسیاری از باستان شناسان بر این عقیده
اند که محل بافت این فرش در ایران بوده است. گرچه تردیدهایی نیز در این
موردوجود دارد. این فرش در ابعاد ۱/۸*۱/۵ مترمربع است و با گره هایی
موسوم به گره ترکی بافته شده است.
کارشناسان عقیده دارند که تعداد شش یا هفت فرش دستبافت موجود در جهان، از
دید هنری و تکنیکی دارای ارزش بسیار زیادی هستند.از جمله این فرش ها می
توان به فرشی که زینت بخش کاخ پادشاهی دانمارک است اشاره کرد که مراسم تاج
گذاری پادشاهان دانمارک، بر روی آن انجام می شود. تمام نقش های این فرش بر
روی تارو پودی از طلا بافته شده اند. فرش بسیار نفیس دیگری که در موزه وین
نگاهداری می شود، فرش شکار نامیده می شود.
این فرش ریزبافت ترین قالی موجود است که دارای حدود ۱۲۵ گره درهرسانتی متر
مربع است.شاید معروف ترین فرش جهان، فرش اردبیل باشد که در موزه ویکتوریا و
آلبرت در شهر لندن نگاهداری می شود. این فرش از جهت بسیار مشهور است که از
روی آن نسخه برداری های بسیار متعددی انجام شده است، به طوری که امروزه در
بسیاری از منازل، فرش هایی با طرح فرش اردبیل دیده می شود.به طور مثال
نمونه نسخه برداری شده از این فرش در منزل نخست وزیر انگلیس وجود دارد و
آدولف هیتلر نیز نمونه ای از آن را در دفترکار خود در برلین داشت. این فرش و
جفت آن که در موزه ای درلس آنجلس نگهداری می شود، در دوران شاه طهماسب
صفوی، بافته شده اند (حدود سال ۱۵۴۰ میلادی).
فرش اردبیل توسط هنرمندی به نام مسدوک کاشانی، برای پوشش صحن آرامگاهی در
شهر اردبیل بافته شده است.از قطعات یکی از این فرش ها برای مرمت دیگری
استفاده شده است. به همین جهت، نسخه موجود در شهر لندن نمونه کامل تری است.
این فرش دارای تقارن مرکزی بوده و دقت به کار رفته در بافت، آن را در زمره
یکی از بی نظیرترین آثار هنری در آورده است.این اثر منحصر به فرد دارای
حدود ۵۰ گره در هر سانتی مترمربع و در زمره فرش هایی است که با نام ترنجی
خوانده می شوند.در هر طرف قسمت میانی این فرش یک چراغ بافته شده، که یک
چراغ کوچک تر از دیگری است.
بافنده این فرش در نظر داشته که فرش اردبیل در صحن یک آرامگاه استفاده می
شود، به همین جهت چراغی را که در طرفی که عموم مردم در آن می نشسته اند
کوچکتر بافته و کسی که بر روی این فرش نشسته است، ابعاد دو چراغ را هماهنگ
می بیند.شواهدحاکی از آن است که این فرش ها از آرامگاه شیخ صفی الدین
اردبیلی و شاه اسماعیل صفوی به موزه های مذکور انتقال داده شده اند. فرش
اردبیل دارای ابعاد ۵/۳۴*۱۱/۵۲ مترمربع بوده و از ریزبافت ترین فرشهای به
جا مانده از دوره صفوی به شمار می روند.
